Rozwój dziecka jest procesem złożonym i długotrwałym. Przy jego ocenie należy brać pod uwagę nie tylko rozwój ruchowy, ale również werbalny oraz psychiczny. Rozwój wszystkich wymienionych sfer powinien być harmonijny, a zdobywane przez dziecko funkcje powinny pojawiać się w określonym czasie.
Rozwój ruchowy, obejmuje kolejno pojawiające się funkcje unoszenia głowy w pozycji na brzuchu, obracania się wokół własnej osi ( najpierw z brzucha na plecy, a następnie w odwrotnym kierunku ), pełzanie, siadanie, raczkowanie, a następnie wstawanie i samodzielny chód. Ostatnia funkcja pojawia się około 12 miesiąca życia. W wieku późniejszym umiejętności te są doskonalone, dziecko uczy się więc sprawnie biegać oraz stać stabilnie na jednej nodze. Około piątego roku życia dziecko uzyskuje pełnię możliwości ruchowych.
Najczęściej niepokój rodziców związany jest z brakiem osiągniecia pozycji siedzącej przez dziecko około 8 miesiąca życia oraz opóźnienie w chodzeniu powyżej 12 miesiąca życia.
Zaburzenia motoryczne w tym wieku spowodowane są najczęściej urazami okołoporodowymi, czynnikami dziedzicznymi lub wynikają z zaniedbania socjalnego. Dlatego tak ważna jest prawidłowa ocena stanu dziecka przez lekarza pediatrę lub lekarza rodzinnego w czasie wizyt w poradni przed szczepieniem.
Rozwój mowy przebiega poprzez fazę gaworzenia, głużenia, sylabizowania, a następnie wymawiania pojedynczych słów oraz coraz bardziej rozbudowanych zdań. W trzecim miesiącu życia dziecko zaczyna gaworzyć. W kolejnych miesiącach doskonali mowę i około 10-12 miesiąca życia zaczyna wymawiać pojedyncze słowa.
W przypadku zaburzeń rozwoju mowy można wyróżnić zarówno proste jej opóźnienie, kiedy rozwój jej jest nieadekwatny do wieku, lub sytuacje kiedy mowa dziecka jest niezrozumiała dla otoczenia, albo występuje zupełny brak wypowiedzi słownych pomimo rozumienia kierowanych do dziecka polecenia. Przyczyny zaburzeń rozwoju mowy mogą być spowodowane nieprawidłowością aparatu mowy, niedosłuchem lub uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego. W części przypadków zaburzenia mowy leżą u podstaw czynników psychologicznych lub psychiatrycznych, np. autyzm.
Rozwój społeczny przebiega w kilku etapach. Na początku noworodek nawiązuje krótkotrwały kontakt wzrokowy, najczęściej z matką. Utrzymywanie się tego kontaktu staje się dłuższe oraz dziecko zaczyna odwzajemniać uśmiech, rozpoznawać osoby z bliskiego otoczenia oraz sygnalizować płaczem lęk przed obcymi. Wyciąganie rączek do matki jest domaganiem się kontaktu fizycznego i świadczy o prawidłowym rozwoju społecznym. Niepokojącymi objawami są brak zainteresowania otoczeniem, osobami i przedmiotami oraz brak kontaktu wzrokowego i niechęć do kontaktów fizycznych. Przyczyną takich zaburzeń mogą być zaburzenia narządu wzroku oraz ośrodkowego układu nerwowego. U dzieci starszych niechęć do nawiązywania kontaktu wzrokowego oraz przytulania, w połączeniu ze stereotypowymi, stale takimi samymi zabawami, może świadczyć o cechach autystycznych.
Wszystkie nieprawidłowości w rozwoju dziecka określane są mianem opóźnienia rozwoju psychoruchowego. Stwierdzenie jednej lub większej liczby nieprawidłowych cech rozwoju wymaga zgłoszenia się z tym problemem najpierw do lekarza rodzinnego lub pediatry. Celem wizyty jest potwierdzenie przez lekarza ewentualnych nieprawidłowości oraz skierowanie dziecka do dalszych, specjalistycznych badań . Dzieci z zaburzeniami neurorozwojowymi kierowane są przede wszystkim do neurologa dziecięcego lub specjalisty rehabilitacji zajmującego się dziećmi. W celu postawienia pełnego rozpoznania istotne jest uzyskanie opinii psychologa, psychiatry dziecięcego lub audiologa celem oceny słuchu. Badania te przeprowadza się zwykle na początku w warunkach ambulatoryjnych. W niektórych przypadkach do przeprowadzenia badań niezbędne są warunki szpitalne jak np. u dzieci najmłodszych, prezentujących znaczne opóźnienie psychoruchowe lub wymagających znieczulenia ogólnego, w celu wykonania badań obrazujących ośrodkowy układ nerwowy. Wyniki badań dodatkowych powinny być analizowane przez specjalistę neurologa dziecięcego, który kieruje dziecko do dalszego leczenia, takiego jak rehabilitacja ruchowa, ćwiczenia logopedyczne, opieka psychologiczna nad dzieckiem i rodziną lub zaopatrzenie w aparat słuchowy w przypadku dysfunkcji tego narządu.
Obserwacja dziecka i jego zachowań dokonywana przez rodziców lub opiekunów ma zasadnicze znaczenie w rozpoznaniu potencjalnych nieprawidłowości. Szczególną uwagę należy zwrócić na dzieci urodzone przedwcześnie, z przedłużoną żółtaczką, dysplazją stawów biodrowych oraz z uszkodzeniami kości, nerwów lub organów wewnętrznych w okresie okołoporodowym.
W tych sytuacjach rodzice powinni zadbać o konsultacje lekarza pediatry, neurologa dziecięcego lub specjalisty rehabilitacji medycznej, ponieważ wczesne rozpoznanie i leczenie decyduje o skuteczności terapii.
W przypadku rehabilitacji leczniczej bardzo istotne jest doświadczenie terapeutów w leczeniu dzieci i noworodków. Uznanymi na świecie metodami w leczeniu zaburzeń neurorozwojowych są terapie prowadzone wg. koncepcji NDT –Bobath, metody Vojty lub metody stymulacji sensorycznej SI.
Karta rozwoju psychoruchowego
| Miesiąc życia | Rozwój psychoruchowy |
|---|---|
| 1 | W pozycji na brzuchu unosi chwiejnie głowę(ułożenie asymetryczne) Skupia wzrok na twarzy badającego przez chwilę Wydaje krótkie dźwięki gardłowe |
| 2 | Utrzymuje głowę przy podciąganiu do pozycji siedzącej Śledzi wzrokiem osobę poruszającą się Reaguje mimiką twarzy na kontakt z badającym |
| 3 | W pozycji na brzuchu opiera się na przedramionach Utrzymuje głowę prosto w podwieszeniu pachowym Bawi się rękami, odpowiada uśmiechem na uśmiech badającego |
| 4 | W pozycji na brzuchu nogi proste lub pół wyprostowane Podciągane do pozycji siedzącej unosi głowę i ramiona Śmieje się głośno i gaworzy w odpowiedzi na przemowę dorosłego |
| 5 | W pozycji na brzuchu opiera się na dłoniach Chwyta grzechotkę leżącą w zasięgu ręki (obroty na boki) Wydaje okrzyki radości |
| 6 | Odwraca się z pleców na brzuszek i na odwrót Trzymane pionowo utrzymuje częściowo ciężar ciała Siedząc z oparciem chwyta pewnie grzechotkę jedną ręką |
| 7 | Siedzi przez moment bez podparcia Pełza do tyłu i wokół własnej osi Gaworzy wymawiając sylaby |
| 8 | Siedzi pewnie bez podparcia, próbuje samodzielnie siadać Pełza do przodu Szuka przedmiotu, który upadł, patrzy za nim |
| 9 | Stoi postawione przy poręczy Trzymane pod pachy wykonuje ruchy chodzenia, raczkuje |
| 10 | Samo staje, chodzi bokiem trzymając się poręczy Wyjmuje mały przedmiot z dużego Naśladuje takie czynności jak : pa-pa |
| 11 | Chodzi trzymane za dwie ręce Staje samodzielnie, sprawnie trzymając się poręczy Na prośbę poparta gestem podaje przedmiot nie wypuszczając go z dłoni |
| 12 | Chodzi trzymane za jedna rękę Wkłada mały przedmiot do dużego Wymawia pierwsze słowa dwusylabowe |
| 15 | Chodzi samodzielnie, nie przechodzi już do czworaków Czworakuje tylko idąc po schodach w górę Mówi ok. 5 słów dwusylabowych |
| 18 | Wchodzi po schodach trzymane za jedną rękę Sygnalizuje w dzień o swoich potrzebach fizjologicznych Mówi przynajmniej 8 słów, w tym zniekształcone i dźwiękonaśladowcze |
wg G. Kmity i I. Szilagyi-Pagowskiej; K. Bożkowa. Pediatria Praktyczna PZWL Warszawa 1994.