Uszkodzenie narządu ruchu i choroby układu nerwowego są główną przyczyną niepełnosprawności na świecie. Wśród chorób przewlekłych 20% stanowią choroby narządu ruchu w tym choroby kręgosłupa. Jednym z pierwszych objawów towarzyszącym chorobom kręgosłupa jest ból. Niestety jego pojawienie się świadczy o daleko posuniętych zmianach w układzie kostnym i nerwowym. Warto o tym pamiętać w życiu codziennym i zawodowym. Świadomość choroby jest niedostateczna w społeczeństwie, dlatego warto przybliżyć sobie jej przyczyny zanim trafimy do lekarza.
Zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa są jednym z najczęściej występujących zespołów chorobowych ostatnich dziesiątków lat. Zasadniczą przyczyną tak częstego występowania tego zespołu jest zmiana trybu życia polegająca na zmniejszeniu aktywności ruchowej. Obecnie, coraz częściej stanowisko pracy sprowadza się do jednostajnie powtarzanych czynności w ciągu dnia bardzo często w niefizjologicznej pozycji ciała. Samo siedzenie zwiększa obciążenie odcinka lędźwiowego kręgosłupa przeszło dwudziestokrotnie.
Zapoczątkowaniem procesów zwyrodnieniowych kręgosłupa są zamiany w krążku międzykręgowym. Mogą one być następstwem ostrego lub przewlekłego przeciążenia kręgosłupa lub urazu. Do rozwoju zmian w obrębie krążka predysponują również wady wrodzone kręgosłupa oraz zrost kręgów w wyniku złamania lub operacyjnego usztywnienia kręgosłupa. W wyniku tego dochodzi do przeciążenia przestrzeni międzykręgowej, sąsiadujących segmentów kręgosłupa o zmniejszonej ruchomości, usposabiając do rozwoju zmian zwyrodnieniowych. Dlatego usztywnienie kręgosłupa powinno być ograniczone do niezbędnego minimum.
W miarę starzenia, przewlekłego przeciążenia lub urazu dochodzi do utraty sprężystości i obniżenia wysokości krążka oraz zmian zwyrodnieniowych stawów międzykręgowych. Zmniejszenie stabilności międzykręgowej prowadzi do osłabienia właściwości amortyzujących kręgosłupa. Przeciążenia kręgosłupa powodują ocieranie się krawędzi trzonów doprowadzając do powstania tzw. osteofitów. Wraz z postępem zmian zwyrodnieniowych dochodzi do zwężenia przestrzeni międzykręgowej i zniekształcenia otworów międzykręgowych. Wpływa to niekorzystnie na warunki anatomiczne korzeni nerwowych. Osteofity skierowane ku przodowi są najbardziej widoczne w obrazie radiologicznym lecz nie wywołują znaczących dolegliwości. Niekiedy duże wyrośla kostne mogą powodować bóle przy przełykaniu dużych, twardych kęsów pokarmu. Szczególne znaczenie maja wyrośla na tylnych i tylno-bocznych krawędziach trzonów. Prowadzą one do zwężenia kanału kręgowego oraz do ucisku na nasadę korzeni lub bezpośrednio na sam rdzeń kręgowy. Nierzadko nawet znaczne zmiany zwyrodnieniowe przebiegają bez poważniejszych objawów, a dopiero niewielki uraz wyzwala zespoły bólowe lub objawy neurologiczne.
Częściej dolegliwości wyzwalają zmiany zwyrodnieniowe w obrębie stawów unkowertebralnych. Są one stosunkowo mało widoczne na zdjęciach radiologicznych wykonanych w typowych projekcjach, jednakże szybko doprowadzają do drażnienia korzeni nerwowych i w konsekwencji do bólu. Zmiany te nie zawsze przebiegają z osteofitami stąd też bierze się przekonanie, że objawy kliniczne nie idą w parze ze zmianami radiologicznymi. Natomiast silne bóle, zaburzenia korzeniowe z parastezjami, niedowładem, a niekiedy z zaburzeniami naczyniowymi występują u osób z niewielkimi zmianami widocznymi na typowych zdjęciach radiologicznych.
W początkowej fazie dolegliwości są słabo wyrażone i zwykle ustępują samoistnie. Wywoływane są najczęściej dźwiganiem lub długotrwałym pozostawaniem w jednej często niekorzystnej pozycji. W miarę narastania zmian w kręgosłupie bóle pojawiają się częściej, niekiedy bez uchwytnej przyczyny. W wyniku zmian w odcinku kręgosłupa dochodzi do wzmożenia odruchowego napięcia mięśni przykręgosłupowych. Zmierza ono do unieruchomienia chorego odcinka kręgosłupa. Jednocześnie napięte mięśnie powodują zwarcie kręgów, pogłębiając tym samym istniejące już zwężenie i ucisk podrażnionych korzeni nerwowych. Wytwarza się wówczas typowe błędne koło sprzyjające utrzymywaniu dolegliwości. Nasilenie się dolegliwości ze strony kręgosłupa mogą wyzwolić również czynniki ogólne np.: toczący się stan zapalny w organizmie, stresy lub przeżycia psychiczne. Takie stany wywołują ogólną reakcje w systemie nerwowym prowadząc do jego przekrwienia, a tym samym do powiększenia rozmiarów korzeni nerwowych. W prawidłowych warunkach anatomicznych nie ma to wpływu na ich funkcję lecz przy zwężeniu przestrzeni międzykręgowej prowadzi do ucisku i zaburzeń neurologicznych. Wspomniany mechanizm rozwoju zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa dotyczy wszystkich odcinków kręgosłupa. Ze względu na znaczne przeciążenia zmiany te bardzo często rozwijają się w odcinku lędźwiowym kręgosłupa.
Procesy zwyrodnieniowe obejmują również krążek międzykręgowy tworzący razem z sąsiadującymi trzonami kręgów segment rdzeniowy (najmniejszą jednostkę funkcjonalną kręgosłupa). W następstwie zmian przeciążeniowych ostrych lub przewlekłych przy osłabionym aparacie mięśni ochraniających kręgosłup dochodzi do zmian w obrębie krążka międzykręgowego. Początkowo powodują zmianę struktury krążka z jednoczesnym jego odwodnieniem. Jądro miażdżyste stanowiące centralny element krążka spełnia role łożyska i amortyzatora . Jego uszkodzenie powoduje utratę właściwości amortyzacyjnych segmentu kręgosłupa. Staje się on wówczas bardziej podatny na wszelkie urazy. W następstwie postępującej degeneracji struktury krążka oraz czynnika mechanicznego, może dość do osłabienia, a nawet przerwania pierścienia miażdżystego krążka otaczającego jądro. Prowadzi to do uwypuklenia się lub przepukliny jądra miażdżystego do kanału rdzeniowego powodując w konsekwencji ucisk na rdzeń kręgowy. Towarzyszą temu objawy bólowe oraz zmiany neurologiczne jak parastezje, niedowłady , zaniki mięśniowe.
Rdzeń kręgowy zbudowany jest z włókien nerwowych, a jego ucisk doprowadza do ich podrażnienia. Na zewnątrz rdzenia kręgowego biegną włókna prowadzące do dystalnych części ciała tj. stopy czy ręka. Początkowo ucisk wpuklającego się jądra miażdżystego podrażnia właśnie te neurony powodując zaburzenia czuciowe , mrowienie w obrębie stopy i ręki. Nasilenie ucisku powoduje objęcie coraz to wyższych partii kończyny. Towarzyszącym objawem jest przewlekły ból nasilony przy ruchach tułowia. Osoby z zaburzeniami układu nerwowo-mięśniowego, prowadzące siedzący tryb życia, sportowcy oraz osoby w wieku podeszłym są szczególnie narażone na wystąpienie zespołów bólowych kręgosłupa.
Już przed wystąpieniem pierwszych objawów warto zadbać o higieniczny tryb życia. Ruch, odpowiednia dieta, zrezygnowanie z używek zmniejszają ryzyko choroby. Bardzo istotne jest wczesne rozpoznanie. Wizyta u lekarza pierwszego kontaktu lub specjalisty rehabilitacji medycznej jest pierwszy krokiem do rozpoznania choroby. Badanie przedmiotowe, podmiotowe, diagnostyka obrazowa obejmująca rentgen kręgosłupa oraz rezonans magnetyczny pozwalają na podjecie odpowiedniego postępowania leczniczego. Zawsze pierwszym etapem leczenia jest rehabilitacja lecznicza. Zmniejszenie napięcia przykurczonych mięśni oraz wzmocnienie mięśni przykręgosłupowych często zabezpiecza chorego na wiele lat. Pojawienie się objawów neurologicznych takich jak osłabienie i zaniki mięśni jest sygnałem, że leczenie wymaga zabiegu operacyjnego. Nawet jeżeli podjęta zostanie decyzja o leczeniu chirurgicznym na wstępie prowadzi się rehabilitację pacjenta w celu przygotowania do zabiegu a następnie długotrwałą rehabilitację po leczeniu, która ma zapobiec kolejnym epizodom bólowym. Proces leczniczy obejmuje przede wszystkim kinezyterapię (leczenie ruchem) , której celem jest wzmocnienie osłabionych mięśni i rozluźnienie przykurczonych. Bardzo ważne jest aby ćwiczenia prowadzone były z terapeutą indywidualnie. Stosowanie ćwiczeń wg. metod neurofizjologicznych, prowadzenie manipulacji w najlepszy sposób przywraca sprawność nerwowo-mięśniową u pacjenta.
Ćwiczenia grupowe bez uwzględnienia zaawansowania choroby u poszczególnych pacjentów oraz ćwiczenia w dociążeniach bez asysty terapeuty mogą powodować pogorszenie stanu zdrowia. W ostrym okresie choroby wskazanie jest leżenie oraz przyjmowanie leków przeciw bólowych i miorelaksacyjnych. Następnym krokiem jest odpowiednie dobranie zabiegów fizykoterapeutycznych jak: krioterapia miejscowa, laseroterapia, ultradźwięki oraz leczenie polem magnetycznym. Elektrostymulacja mięśni pomaga w rozluźnieniu mięśni przykurczonych oraz wzmacnia mięśnie osłabione.
W pierwszym okresie kinezyterapii zawsze ćwiczymy z terapeutą, który odpowiednio dobiera ćwiczenia. Stosowanie stymulacji neurofizjologicznych oraz manipulacji odpowiednich grup mięśniowych poprawia funkcję mięśni w sposób znacznie bardziej bezpieczny niż klasyczne ćwiczenia ruchowe. Po zakończeniu kursu leczenia pacjent otrzymuje wskazówki do samodzielnego ćwiczenia w domu. Ustalany jest plan ćwiczeń , które są prowadzone do następnego kursu leczenia. W trakcie kolejnych kursów lekarz i terapeuta mogą dokonać oceny postępu choroby i weryfikacji metod leczniczych tak aby osiągnąć jak najlepszy efekt terapeutyczny.
Rehabilitacja jest procesem ciągłym, wieloetapowym oraz interdyscyplinarnym, tak wiec warto o tym pamiętać decydując się tylko na częściowe zabiegi lub leczenie z pominięciem specjalisty z rehabilitacji medycznej. Wiele chorób współistniejących jest przeciwwskazaniem do niektórych zabiegów fizykalnych o czym również warto wspomnieć przy wizycie lekarskiej.